Khi nói về “bi kịch của thiên tài”, người ta thường nhớ đến những người đàn ông như Galileo hay Tesla. Nhưng lịch sử cũng từng chứng kiến không ít nữ thiên tài bị đẩy ra ngoài lề chỉ vì họ đi ngược lại với lợi ích, định kiến và cấu trúc quyền lực của thời đại.

1. Rosalind Franklin - Người phụ nữ đứng sau “bức ảnh DNA” nổi tiếng

Rosalind Franklin là một nhà khoa học xuất sắc trong lĩnh vực tinh thể học tia X. Chính bức ảnh “Photograph 51” do bà chụp đã cung cấp bằng chứng trực quan giúp Watson và Crick xác định được cấu trúc xoắn kép của DNA - một phát hiện vĩ đại làm thay đổi toàn bộ y học và sinh học hiện đại.

Thế nhưng, các dữ liệu mà Rosalind thu thập được đã bị chia sẻ cho nhóm Watson–Crick mà không có sự cho phép của bà. Những người đàn ông này sau đó được trao giải Nobel, còn Franklin thì không. Bà qua đời ở tuổi 37 vì ung thư, trước khi thế giới kịp thừa nhận đóng góp to lớn của mình.

Rosalind không thua vì kém tài mà chịu sự thua thiệt vì đã theo đuổi việc nghiên cứu trong một thời đại mà tiếng nói của phụ nữ không được lắng nghe.

2. Lise Meitner - “Người khai sinh của phân hạch hạt nhân” bị gạt tên khỏi giải Nobel

Lise Meitner là nhà vật lý thiên tài người Áo - Đức, người đầu tiên giải thích cơ chế vật lý của phân hạch hạt nhân, một bước ngoặt mở đường cho cả năng lượng hạt nhân lẫn bom nguyên tử.

Nhưng khi giải Nobel được trao vào năm 1944, chỉ có tên Otto Hahn, cộng sự của bà, được vinh danh. Meitner lúc đó là người tị nạn chạy khỏi Đức Quốc Xã, và là phụ nữ trong giới khoa học nam quyền. Những yếu tố chính trị và định kiến đã khiến bà bị “gạt ra khỏi khung hình” của lịch sử khoa học chính thống.

Ngày nay, có một nguyên tố hóa học mang tên bà - Meitnerium - như một lời xin lỗi muộn màng của giới khoa học dành cho bà. Nhưng điều đó không thể thay đổi sự thật: một trong những phát kiến quan trọng nhất thế kỷ 20 từng bị bóp méo công lao vì định kiến giới và quyền lực.

3. Jocelyn Bell Burnell - Cô nghiên cứu sinh phát hiện pulsar nhưng bị lãng quên khỏi Nobelsẵn sàng tiêu diệt nó.

Năm 1967, khi còn là nghiên cứu sinh tại Đại học Cambridge, Jocelyn Bell đã phát hiện một tín hiệu vô tuyến kỳ lạ. Đây chính là pulsar - ngôi sao neutron quay nhanh phát ra bức xạ định kỳ - khám phá thay đổi toàn bộ ngành thiên văn học.

Thế nhưng đến năm 1974, khi giải Nobel Vật lý được trao, chỉ có tên của giáo sư hướng dẫn Antony Hewish và Martin Ryle được vinh danh. Bell Burnell không được nhắc tới, dù chính cô là người phát hiện ra dữ liệu này.

Thái độ khi đó của giới học thuật phản ánh định kiến ngầm: “Nghiên cứu sinh thì không xứng đáng được ghi công”, đặc biệt cô còn là nữ giới. Phải nhiều năm sau, công lao của Bell Burnell mới được công nhận rộng rãi. Cô đã dùng phần thưởng danh giá nhận được sau này để lập quỹ học bổng cho các nhà thiên văn trẻ, một hành động cao đẹp từ một người từng bị “lịch sử bỏ sót”.

Những nữ thiên tài này không bị kết án vì tội lỗi hay sai lầm, mà họ bị kết án vì dám bước lên những vị trí mà xã hội bấy giờ không muốn họ có mặt. Họ là minh chứng cho một quy luật tàn nhẫn mà cuốn "Án tử của thiên tài "đã chỉ ra: khi tài năng thách thức định kiến và quyền lực, xã hội có xu hướng phản kháng, phủ nhận, thậm chí sẵn sàng tiêu diệt nó.